Üniversitede fizyoloji laboratuarındayız. Konumuzun adı: Şartlı Refleks. Laboratuar asistanımız şartlı refleksi tanımladı: Normalde bir davranışa karşı verilen tepkinin öğrenme yoluyla başka bir davranışa verilmesi durumu. Ama kimse asistanı dinlemiyor ki. Masanın üzerinde bir kafes var. Kafesin şeklini aşağıda görüyorsunuz. Kafesin beş tarafı kapalı. Ön kısmında kafesin çatısına dek çıkmayan bir parmaklık bölümü var. Kafesin içinde de bir beyaz fare. Fare biz geldiğimizde arka ayaklarının üzerine dikelmiş iki eliyle tutuğu halka şeklindeki bir krakeri kemiriyordu. Bizimle ilgilenmedi bile. Asistan anlatmaya devam ediyor: “Taban iki ayrı bölümden oluşuyor. Her birinin altında fareyi öldürmeyecek ama rahatsız edecek kadar elektrik veren düzenekle döşeli. Ben birinci yarıya elektrik vermeden önce lambayı yakacağım. Sonra elektriği vereceğim. Fare rahatsız olup diğer yarıya geçtiğinde yine o tarafa elektrik vermeden önce lambayı yakacağım. Başlangıçta fare elektrik uyaranı ile karşılaştıktan sonra elektriksiz alan olan öbür yarıya geçiyordu. Şimdi lambanın yanmasının ardından rahatsız olacağını biliyor ve lamba yanar yanmaz öbür tarafa geçiyor. İşte! Elektrik uyaranına verdiği tepki artık lambaya karşı veriliyor. Oysa lambanın yanması onu doğrudan rahatsız etmiyor.”

Biz merakla beklemeye başladık. Asistan lambayı yaktı. “Üç saniye sonra elektrik vereceğim” dedi. Lamba yanınca fare krakeri bıraktı. Zıplayarak parmaklıkların üstündeki boşluğa ellerini koydu ve oradan sarkarak ayaklarını tabana değmeyecek bir biçimde topladı. Fare bir türlü olduğu yerden düşmüyor, asistan dürtüyor ama nafile. Asistan defalarca lambayı yaktı söndürdü. Bir o tarafa bir bu tarafa elektrik verdi. Fare asılı kaldığı yeri bırakmadı. Kahkahalarla gülüyoruz, gürültümüz dışarı taşıyor. Asistan kan ter içinde. Gürültümüze fizyoloji dersimizin hocası geldi. Hoca gelince asistan kontrol panelinden uzaklaştı. Bu arada fare asıldığı yerden yere inmiş krakerini yeniden kemirmeye başlamıştı. Suratında gülümser gibi bir ifade vardı. Hani bazı hayvanlarda doğal bir gülümseme hali vardır ya yunuslar gibi. İşte öyle. Hoca durumu anlayınca gülmeye başladı. Bize dönerek sordu: “Bu deneyden ne anladınız?” Hepimiz bir şeyler söyledik. Özetle, lamba yanınca hayvan her iki tarafta da rahat edemeyeceğini anlamış elektrik olmadığını keşfetmiş olduğu bir başka alana geçmişti. Sonuçta yine şartlı refleks söz konusuydu.

Hocamız başını sallayarak, “Tamam!” dedi. “Ama gözden kaçırdığınız bir şey var:Daima başka bir çözüm mevcuttur. Bu kısıtlı koşullarda bile…”